ΔΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ

Ο Παυσανίας μπορεί να μην είδε την Αίγιλα αφού πήρε το πλοίο από την Τευθρώνη για το Ταίναρο, την μνημονεύει όμως  στα Μεσσηνιακά όπου αναφέρει: «Στη Λακωνική βρίσκεται η Αίγιλα, στην οποίαν υπάρχει το σεβαστό ιερό της Δήμητρος. Ο Αριστομένης με τους συντρόφους του, γνωρίζοντας ότι στο ιερό αυτό τελούσαν γιορτή οι γυναίκες,  επετέθησαν για να τις αρπάξουν. Οι γυναίκες όμως πήραν απόφαση να αμυνθούν και με τη βοήθεια της θεάς οι περισσότεροι Μεσσήνιοι τραυματίστηκαν με τα μαχαίρια με τα οποία οι γυναίκες θυσίαζαν τα σφάγια και με τις σούβλες, στις οποίες περνούσαν  τα κρέατα για να τα ψήσουν. Τον Αριστομένη χτυπώντας τον με τις δάδες  τον έπιασαν ζωντανό, αλλά δραπέτευσε την ίδια νύχτα και έφτασε στη Μεσσηνία. Η ιέρεια της Δήμητρος, Αρχιδάμεια, κατηγορήθηκε ότι την  ελευθέρωσε, όχι για να πάρει χρήματα, αλλά γιατί κάποτε τον είχε ερωτευθεί, έλεγε δε η ιέρεια ότι αυτός τη νύχτα κατάφερε να κόψει τα δεσμά και να δραπετεύσει.

Η Αίγιλα εντοπίστηκε το 1843 από την αρχαολογική αποστολή του Γάλλου Φιλίππου  les Bas Β35. Το 1975 το υπάρχον ιερό μελέτησαν και παρουσίασαν σε δημοσίευμα, η αρχαιολόγος Λήδα  Μόσχου - Τσιώμη και ο αρχιτέκτων Π. Ν. Μόσχος.

Αξιοσημείωτο είναι ότι οι δύο Έλληνες επιστήμονες μιλούν για δυο δωρικούς ναούς (δίστηλος εν παραστάσει που χρονολογείται στην περίοδο  Οκταβιανού Αυγούστου ή Τιβερίου και περίπτερος ναός του Β' μισού του 2ου αιώνα π.Χ.) με περίοδο ακμής τα χρόνια του «Κοινού των Λακεδαιμονίων» και του «Κοινού των Ελευθερολακώνων».

Πρόκειται για έναν μικρό ορθογώνιο ναό με πρόναο και σηκό  διαστάσεων 3,17X3μ. και ένα μεγαλύτερο κτίσμα, το οποίο θεωρήθηκε τετράγωνος σηκός με πλευρά 15μ μέτρων και περιστύλιο 6X7 κιόνων.

Στην περιοχή έχουν καταγραφεί: φρουριακή εγκατάσταση, οικοδομήματα, νεκροταφείο, στήλες, βωμοί, κιονίσκοι, βάσεις αγαλμάτων, γλυπτά μέλη, δεξαμενές νερού, ανάγλυφες παραστάσεις σε βράχους, υδραγωγείο και λατομείο.

Η επικράτηση του τοπωνυμίου Κιόνια προέρχεται βέβαια από τους κίονες που βρέθηκαν στη θέση αυτή.