Η εγκατάσταση Ελλήνων εκδιωχθέντων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο στο Γύθειο, 1923
Το Μάιο του 1923 αγκυροβόλησε ένα καράβι, προερχόμενα από τον Πειραιά, με 500 ανθρώπους που κατάγονταν από τη Μικρασία και τον Πόντο που ερχόταν να εγκατασταθούν στο Γύθειο, όπου θα τους παραχωρούνταν από το κράτος σπίτια και αγροκτήματα για να ξεκινήσουν την καινούργια τους ζωή, στη μητέρα πατρίδα.
Οι άνθρωποι αυτοί, ταλαιπωρημένοι από τις κακουχίες και με την αγωνία του άγνωστου ζωγραφισμένη στα πρόσωπα τους, αφού αποβιβάστηκαν στο Γύθειο, στέγασαν τα όνειρα τους για πολλά χρόνια σ' έναν πρόχειρο καταυλισμό με αυτοσχέδιες ξύλινες παράγκες που έστησαν σε διάφορα ελεύθερα μέρη σης άκρες της πόλης του Γυθείου και κυρίως στους Βαλτότοπους μετά τον Ξηριά και γύρω από το εγκαταλελειμμένο παλιό νεκροταφείο της Παναγίτσας και μέχρι το Αρχαίο Θέατρο.
Αυτοί που ήλθαν στο Γύθειο κατάγονταν από διαφορετικά σημεία της Μικρός Ασίας κα. του Πόντου κι έτσι εμφανίζεται το φαινόμενο στο Γύθειο να υπάρχει μια πανμικρασιατική αντιπροσωπευτικότητα με καταγωγές από τη Σμύρνη (ως επί το πλείστον) το Αϊβαλί την Τραπεζούντα, τη Σπάρτη και το Ελγιδήρ της Πισινδίας, το Ικόνιον, το Αϊδίνιον, την Κωνσταντινούπολη την Καισαρεία, την Κερασούντα, το Τσεσμέ τις Φώκαιες, το Βατούμ, το Νασλί, τον Καύκασο, την Πέργαμο, το Κιούπλοϊ, το ΣεΒδίκιο, τα Σόκια, το Καραγάτσι κ.α.
Άλλοι πάλι δεν περιορίστηκαν μόνο στο Γύθειο αλλά αναζήτησαν εργασία και πέραν αυτού σε διάφορες άλλες περιοχές της Λακωνίας όπου μάλιστα και εγκαταστάθηκαν (Σπάρτη, Κροκεές, Ξηροκάμπι Βλαχιώτη, Νεάπολη κ.ά.).
Το Μάιο του 1923, το καράβι. έφερε στην πρωτεύουσα της Μάνης τους ξεριζωμένους από τη Μ Ασία και τον Πόντο Έλληνες, οι οποίοι λίγο μετά, τον Οκτώβριο του ιδίου χρόνου, ίδρυσαν το «Σύλλογο Προσφύγων Μικράς Ασίας και Πόντου "Πρόοδος" Περιφέρειας Γυθείου», και πολύ αργότερα το 1968 με τροποποίηση του Καταστατικού τους άλλαξαν τη λέξη «προσφύγων» με την ορθή «Ελλήνων», όπως ακριβώς διατηρείται μέχρι σήμερα. Οι άνθρωποι αυτοί, οικογένειες ως επί το πλείστον ήλθαν στο Γύθειο επειδή τους έταξε το Κράτος σπίτια και χωράφια. Το χωράφι φάνταζε από την πρώτη στιγμή που φτάσανε αδύνατο να τους χορηγηθεί λόγω των ιδιοκτησιών όλης της γης στην περιοχή από τα Μπεηλίκια και τις οικογένειες τους.
Όμως η κατοικία ήταν στοιχείο διεκδικήσιμο λογικό και δίκαιο, και βέβαια όλοι τότε είχαν αντιληφθεί ότι για να υλοποιηθεί η απόφαση αυτή δεν χρειαζόταν παρά μόνο μια απλή Κυβερνητική απόφαση.
Έτσι ξεκίνησαν από την πρώτη κιόλας στιγμή τις προς πάσα κατεύθυνση αγωνιστικές προσπάθειες τους με κινητοποιήσεις και διεκδικητικές παραστάσεις προς κάθε αρμόδιο όργανο, προκειμένου να επιλύσουν το επείγον στεγαστικό τους πρόβλημα.
Οι πιέσεις αυτές με τις συχνές και πολλαπλές επαφές των εκπροσώπων του Συλλόγου με αρμόδια στελέχη της πολιτικής ζωής της Χώρας δεν απέβησαν άκαρπες, τουναντίον απέδωσαν.
Το Σεπτέμβριο του 1929, ο υπουργός Πρόνοιας και Αποκαταστάσεως Προσφυγών Εμμανουηλίδης θα επισκεπτόταν το Γύθειο, αποδεχόμενος πρόσκληση του Συλλόγου. Πολυπληθής αντιπροσωπεία του Συλλόγου υποδέχεται τον Υπουργό στις Αιγιές και τον συνοδεύει στο Γύθειο.
Ο π. υπουργός Πρόνοιας Εμμανουηλίδης διακηρύσσει και υπόσχεται την ανέγερση στο Γύθειο προσφυγικών κατοικιών. Για πρώτη φορά οι άνθρωποι αυτοί νιώθουν ότι το πράγματα παίρνουν ευνοϊκή γι' αυτούς εξέλιξη. Όμως παρά την εξαγγελία και τη δέσμευση του Υπουργού, οι της Διοίκησης του Συλλόγου δεν ησυχάζουν. Αντίθετα αυξάνουν τις επισκέψεις τους στην Αθήνα και η πιέσεις τους γίνονται πιο ουσιαστικές. Τώρα μάλιστα έχουν κοντά τους, σύμμαχο, συμπαραστάτη και αρωγό στις διεκδικήσεις τους το βουλευτή της περιοχής στρατηγό και υπουργό Εσωτερικών Πιέρρο-Πέτρο Πιερράκο Μαυρομιχάλη, Αργυρό Ολυμπιονίκη του 1896 στην Ξιφασκία, ο οποίος από την πρώτη στιγμή που τον επισκέφθηκαν στάθηκε και αγωνίστηκε στο πλευρό τους και υποστήριξε με θέρμη το δίκαιο για τη στέγαση τους αίτημα.
Μάλιστα δεν μένουν αγνώμονες στη βοήθεια και αδιάφοροι στο επιδειχθέν γι' αυτούς ενδιαφέρον, σχετικά με την οριστική επίλυση του στεγαστικού τους ζητήματος, όπως εκδηλώθηκε από τον τότε Υπουργό Εσωτερικών Πέτρο Πιερράκο - Μαυρομιχάλη, ώστε σε έκτακτη συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου τους τον ανακηρύσσουν Επίτιμο Πρόεδρο του Συλλόγου και αποφασίζουν ακόμα ο προσφυγικός συνοικισμός που πρόκειται να ανεγερθεί, να ονομαστεί «Συνοικισμός Πιερράκου Μαυρομιχάλη, Στρατηγού», απόφαση όμως που ποτέ δεν υλοποιήθηκε.
Η Κυριακή 6 Ιουλίου 1930 είμαι μια ιστορική ημέρα για τους Μικρασιάτες, του Γυθείου. Σε μια λαμπρή γι' αυτούς τελετή, αφού προηγήθηκε ο Αγιασμός, ο υπουργός Εσωτερικών Πιερράκος Μαυρομιχάλης θέτει τον θεμέλιο λίθο ανέγερσης των κατοικιών του Προσφυγικού Συνοικισμού Γυθείου. Η αρχή του τέλους για τη στέγαση των προσφύγων έχει πλέον ξεκινήσει.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για την ανέγερση των προσφυγικών κατοικιών επελέγη ο Βαλτότοπος μετά το Ξηριά και το παλιό νεκροταφείο της Παναγίτσας, στην άκρη της θάλασσας πάνω από τον Ανεμόμυλο του Μυλωνάκου και στη συνέχεια του αρχοντικού της κατοικίας του αείμνηστου ιατρού και αναμορφωτή της πόλης του Γυθείου Δημάρχου Βασιλείου Καλκανδή και έφτανε μέχρι το Αρχαίο Θέατρο.
Θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο χώρος αυτός, καίτοι κατά το μεγαλύτερο του μέρος ήταν άγονος και βαλτώδης, πουλήθηκε στο κράτος από τους ντόπιους ιδιοκτήτες που τον κατείχαν. Εκεί προβλεπόταν ότι, εκτός των κατοικιών, θα κτίζονταν, μελλοντικά η Εκκλησία και το Σχολείο των προσφύγων, αλλά και θα δημιουργόταν η πλατεία - πάρκο του οικισμού.
Δυστυχώς αυτά όχι μόνο δεν έγιναν ποτέ αλλά αντιθέτως τα ελεύθερα αυτά οικόπεδα, καταπατήθηκαν από αετονύχηδες εντοπίους οι οποίοι βέβαια με τα χρόνια και εκμεταλλευόμενοι την άγνοια και την αφέλεια των προσφύγων τα πούλησαν ως δικά τους οικόπεδα.
Σήμερα έχουν πλέον αφομοιωθεί από το ντόπιο στοιχείο και μόνο το όνομα μερικών προδίδει την Μικρασιατική ή Ποντιακή τους προέλευση.